Еколошка катастрофа ја погоди Крива Река по инцидент во рудникот „Тораница“

На 14 март годинава, истекување од рудникот „Тораница“, значаен рудник за олово и цинк во Македонија, доведе до контаминација на реката Крива Река со олово, арсен и цијанид.

Инцидентот, чии последици беа видливи околу 27 март кога водата во реката доби сива боја, може и со голема веројатност ќе предизвика сериозни краткорочни последици, вклучувајќи масовен помор на водниот жив свет, како и значителни долгорочни закани за екосистемот на реката, здравјето на локалното население и регионалната економија. Присуството на овие токсични супстанции бара итна акција за ублажување на штетата и долгорочни стратегии за мониторинг и санација со цел да се спречи трајна штета.

Рудникот „Тораница“, лоциран во североисточниот дел на земјата и управуван од компанијата „Булмак“, е еден од најголемите капацитети за експлоатација на олово и цинк во Македонија.

Крива Река, која тече во близина на градот Крива Паланка, е интегрален дел од локалната средина, служејќи како извор на вода и потенцијално поддржувајќи земјоделски и туристички активности во регионот. Иако историските податоци од 2012 година ја класифицираат Крива Река како умерено загадена (трета класа), погодна за наводнување или индустриска употреба, неодамнешната контаминација покренува сериозни прашања за нејзиниот сегашен еколошки статус и способноста да ги одржи овие намени.

Краткорочни и долгорочни еколошки последици

Итните еколошки влијанија од инцидентот во рудникот „Тораница“ се веќе видливи преку сивата боја на водата. Цијанидот, кој е дел од контаминацијата, претставува итна и сериозна закана за водниот живот, познат по тоа што предизвикува масовен помор на риби дури и во мали дози. Истовременото присуство на тешки метали како олово и арсен, исто така, претставува значителен краткорочен еколошки ризик, бидејќи се токсични за широк спектар на водни организми.

Долгорочните последици се уште по загрижувачки. Тешките метали како олово и арсен се упорни загадувачи кои не се распаѓаат лесно во околината, туку се акумулираат во речните седименти, создавајќи долготраен извор на контаминација. Ова може да доведе до нивно повторно ослободување во водата со текот на времето и биоакумулација во синџирот на исхрана, што ќе има сериозни последици за здравјето и репродуктивниот успех на водните организми и потенцијално за луѓето кои консумираат контаминирана риба. Цијанидот, исто така, може да навлезе во почвата и да ги контаминира подземните води, со што ќе се загрози снабдувањето со вода за пиење и ќе се прошири контаминацијата на соседните водотеци.

Закана за биодиверзитетот

Контаминацијата сериозно ги загрозува рибните популации во Крива Река. Цијанидот е особено токсичен за слатководните риби, а хроничните ефекти на оловото и арсенот ќе имаат долгорочни последици врз здравјето и репродуктивната способност на преживеаните риби. Комбинираното присуство на овие три токсични супстанции создава мултиплицирани стресови за рибите, што веројатно ќе доведе до значителен пад на нивниот број и разновидност, а можеби и до локално исчезнување на почувствителните видови.

Штетните ефекти се прошируваат и на другите форми на воден живот, вклучувајќи ги безрбетниците и потенцијално фитопланктоните. Тешките метали можат да доведат до хронична токсичност кај бенталните организми кои живеат во речните седименти, додека цијанидот може негативно да влијае на безрбетниците и фитопланктоните, кои се основа на водниот синџир на исхрана.

Нарушувањето на фитопланктонската заедница може да има каскадни ефекти врз целиот екосистем.

Луѓето не се исклучени во овој синџир на токсична катастрофа

Контаминацијата на Крива Река со олово, арсен и цијанид претставува значителни ризици за здравјето на луѓето кои живеат во близина, особено ако ја користат реката како извор на вода за пиење или за други домашни потреби. Извештаите по инцидентот укажуваат на алармантни нивоа на контаминација, со десеткратно зголемување на концентрацијата на олово и неколку стотици пати повисоки нивоа на цијанид, фосфор и азот од дозволените.

Консумирањето вода контаминирана со олово е особено опасно за децата и бремените жени, бидејќи може да предизвика неповратни оштетувања на развојот на мозокот и нервниот систем. Долготрајната изложеност на арсен преку вода за пиење може да доведе до кожни лезии и разни видови на рак, како и до кардиоваскуларни болести и дијабетес. Водата контаминирана со цијанид претставува акутна и потенцијално смртоносна опасност.

Покрај консумирањето контаминирана вода, постојат и други потенцијални патишта за изложеност. Оловото и арсенот во почвата околу реката, вклучително и земјоделското земјиште, може да се внесат во организмот преку консумирање на контаминирана почва или преку растенијата кои се одгледуваат на такво земјиште. Употребата на контаминирана вода во подготовка на храна и консумирањето месо и млечни производи од животни кои пиеле од загадената река, исто така, може да ги изложи луѓето на зголемени нивоа на овие токсични метали.

Регулаторна рамка и прекршувања

Македонија има законска рамка за регулирање на испуштањето на отпадни води од рударски активности, со цел обезбедување добар квалитет на водата и постепено намалување на штетните испуштања во водните тела. За рударски операции со потенцијално негативно влијание врз животната средина се издаваат А-интегрирани еколошки дозволи. Во 2019 година беа направени измени во рударските прописи со кои се забранува доделување нови концесии за површински рудници кои користат лужење или флотација на метални минерални суровини со цијанид или сулфурна киселина, но овие измени можеби не се ретроактивни.

И покрај постоечката правна рамка, постои загриженост во врска со ефективноста на спроведувањето и контролата на еколошките регулативи во рударскиот сектор во Македонија.

Историските податоци покажуваат дека нивоата на олово во Крива Река во близина на рудникот „Тораница“ уште во 2008 година биле пет пати повисоки од максимално дозволените концентрации, а студија од 2014 година исто така пронашла покачени нивоа на кадмиум и олово во реката.

Неодамнешните лабораториски анализи по инцидентот во рудникот „Тораница“ покажаа десеткратно зголемување на нивото на олово и неколку стотици пати повисоки нивоа на цијанид, фосфор и азот од дозволените граници, како што објави градоначалникот на Крива Паланка. Министерството за животна средина и просторно планирање веќе ја казни компанијата „Булмак“ поради инцидентот.

Поуки од слични несреќи

Историските рударски несреќи со цијанид и тешки метали нудат вредни поуки. Истекувањето на цијанид во Баја Маре, Романија, во 2000 година, доведе до масовен помор на риби и сериозни економски последици. Инцидентот во рудникот Голд Кинг во Колорадо, САД, во 2015 година, резултираше со ослободување на големи количини на вода контаминирана со тешки метали, што негативно влијаеше на квалитетот на водата, локалните бизниси и земјоделството. Исто така, историските рударски активности оставија траен белег на загадување во други региони, како што е реката Коер д’Ален во Ајдахо, САД. Овие случаи ја нагласуваат сериозноста на ризиците поврзани со рударските операции и потенцијалот за разорни последици.

Потребни мерки за санација

Веднаш по инцидентот во рудникот „Тораница“, градоначалникот на Крива Паланка најави дека ќе се бара кривична одговорност за загадувањето и дека ќе се преземат мерки за справување со последиците. Општите пристапи за третман на рударски отпадни води вклучуваат отстранување на суспендирани цврсти честички и тешки метали преку процеси како коагулација, таложење и јонска размена. Често е неопходно прилагодување на pH вредноста за неутрализирање на киселата рударска дренажа, а специјализирани третмани се користат за отстранување или разградување на цијанидните соединенија.

Примери од други земји покажуваат различни пристапи за чистење на реки, како што се програми за намалување на индустриските и комуналните отпадни води. Локалната општина Крива Паланка во минатото има спроведувано проекти за регулирање на речното корито на Крива Река заради заштита од поплави и подобрување на квалитетот на живот на граѓаните. Регионални програми како иницијативата на УНДП за санација на еколошки жаришта во Западен Балкан, исто така, би можеле да понудат поддршка и ресурси. Успешна санација ќе бара сеопфатен и интегриран план кој ќе го реши изворот на контаминација, ќе имплементира соодветни технологии за третман и ќе го земе предвид долгорочното еколошко закрепнување на речниот екосистем.

Економски последици за локалната заедница

Земјоделството е значајна гранка во економијата на Крива Паланка, со производство на компири како главен земјоделски производ, заедно со житарици како пченица и јачмен. Загадувањето на Крива Река претставува директна закана за овој витален сектор, бидејќи контаминираната вода може да ги загади почвата и подземните води, кои се клучни за одгледување култури и сточарство. Градоначалникот на Крива Паланка веќе извести дека почвата покрај реката, вклучително и земјоделското земјиште, е загадена, а добитокот кој зависи од реката е исто така изложен на ризик. Употребата на контаминирана вода за наводнување може да доведе до намалени земјоделски приноси и контаминација на земјоделските култури, правејќи ги потенцијално небезбедни за консумирање.

Крива Паланка и нејзината околина имаат потенцијал за развој на туризмот, со атракции како што е историскиот Осоговски манастир и природните убавини на регионот. Загадувањето на водата негативно влијае на туризмот, честопати доведувајќи до загуби во активности како риболов и пловење. Лошиот квалитет на водата може да ги одврати туристите, намалувајќи ги приходите за локалните заедници и бизниси. Загадувањето на Крива Река веројатно ќе ја наруши репутацијата на Крива Паланка како туристичка дестинација, што ќе доведе до намалување на бројот на посетители и загуба на приходи за локалните бизниси, со што ќе се забави економскиот развој на регионот.

Достапност на официјални извештаи и анализи

По инцидентот во рудникот „Тораница“, градоначалникот на Крива Паланка ги објави наодите од лабораториските анализи на примероци земени од Крива Река, кои покажаа значајно зголемување на нивоата на олово и цијанид. Анализите беа спроведени од акредитирана лабораторија во Скопје. Министерството за животна средина и просторно планирање веќе презеде мерки со казнување на компанијата „Булмак“.

Министерството за животна средина и просторно планирање е главната владина институција во Македонија одговорна за заштита и мониторинг на животната средина. Македонија е потписник на Архуската конвенција, што значи дека јавноста има право на пристап до еколошки информации што ги поседуваат државните органи.

Фотографии: Едвард Буртунски;

Ц.И.